Հայաստանի ագրովերամշակող արդյունաբերությունը

Հայաստանի ագրովերամշակող արդյունաբերությունը դեռևս խորհրդային շրջանից սկսած և այժմ էլ համարվում է երկրի տնտեսության կարևորագույն և բարձր արդյունավետությամբ աշխատող ճյուղերից մեկը, որը շատ է կարևորվում նաև գյուղական բնակչության զբաղվածության ու եկամուտների ապահովման առումով և նպաստում է պարենային, տնտեսական անվտանգության և ագրոպարենային շուկայի ձևավորմանը, ինչպես նաև ապահովում է ազգաբնակչությանն անվտանգ, որակյալ մթերքների երաշխավորված ու կայուն մատակարարումը:

Ներկայումս հանրապետության գյուղատնտեսական մթերքներ վերամշակող արդյունաբերության ոլորտում գործող կազմակերպություններն իրենց առջև խնդիր են դրել բարձրացնելու աշխատանքի արդյունավետությունն ու թողարկվող արտադրանքի մրցունակությունը և դիվերսիֆիկացնելու արտադրությունը: Որոշ զարգացող ընկերություններ հաջողությամբ մրցում են ինչպես ներքին և ԱՊՀ անդամ երկրների, այնպես էլ միջազգային պարենային շուկաներում և ներդրումներ են կատարում արտադրության հետագա զարգացման համար:

Վերամշակման համակարգի գործունեության ակտիվացումը և արտահանման ծավալների աստիճանական ավելացումը որոշակիորեն նպաստել են գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման հիմնախնդրի մեղմմանը և գյուղացիական տնտեսությունների ապրանքայնության մակարդակի բարձրացմանը:

2021 թվականին ագրոպարենային արտադրանքի արտաքին առևտրաշրջա-նառության ծավալն, ընթացիկ գներով, նախորդ տարվա համեմատ աճել է շուրջ 18.0%-ով և կազմել 1 880.6 մլն ԱՄՆ դոլար: 2021 թվականին հանրապետություն է ներմուծվել 962.9 մլն ԱՄՆ դոլարի (2020թ.՝ 837.6 մլն ԱՄՆ դոլար) ագրոպարենային արտադրանք, որը կազմում է ընդհանուր ներմուծման շուրջ 18.0%-ը: Արտահանումը կազմել է 917.7 մլն ԱՄՆ դոլար (2020թ.՝ 777.5 մլն ԱՄՆ դոլար), որը կազմում է ընդհանուր արտահանման` 30.4%-ը։ 2021 թվականին ագրոպարենային արտադրանքի արտահանումն նախորդ տարվա համեմատ աճել է շուրջ 18.0%-ով, իսկ ներմուծումը՝ շուրջ 15.0%-ով: Ագրոպարենային արտադրանքի արտահանման ծավալներում գերակշռում են թարմ պտուղբանջարեղենը, խմիչքները, պահածոները և ձուկը:

2021 թվականին գյուղատնտեսական մթերքներ վերամշակող արդյունաբերության տեսակարար կշիռն ամբողջ արդյունաբերության համախառն արտադրանքում կազմել է 32.9%, իսկ մշակող արդյունաբերությունում՝ 52.4%:

Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսական մթերքների վերամշակումից ստացվող արտադրատեսակների 2017-2021 թվականների արտադրության ծավալները ներկայացված են N 1 աղյուսակում:

Հայաստանի Հանրապետությունում գյուղատնտեսական հումքի վերամշակումից ստացված հիմնական արտադրատեսակների արտադրության, արտահանման, ինքնաբավության մակարդակը և իրացման կառուցվածքում տեղական արտադրության մասնաբաժինը 2019-2021 թվականներին ներկայացված է N 2 աղյուսակում:

Հանրապետության վերամշակող արդյունաբերության ընկերությունների կողմից 2017-2021 թվականներին պտղի, բանջարեղենի և խաղողի գնումների ծավալները ներկայացված են N 3 աղյուսակում:

Զգալիորեն ավելացել և չափազանց բազմազան է դարձել մթերվող բանջարեղենի ու պտղի տեսականին: Մթերվում է հանրապետությունում աճող բանջարեղենի, պտղի ու հատապտղի գրեթե ողջ տեսականին, այդ թվում՝ լոբի, բամիա, սև և կարմիր պղպեղ, գազար, դդում, բոխի, շուշան և վայրի այլ բույսեր, հատապտուղների գրեթե ողջ տեսականին, նուռ, սերկևիլ, սալոր, կեռաս, բալ, կանաչ ընկույզ, մասուր, թութ և այլն:

Գյուղատնտեսական մթերքներ վերամշակող արդյունաբերության ոլորտում գործող կազմակերպություններին տրամադրվող վարկերի մատչելիության մակարդակի բարձրացման, վերամշակողների և գյուղացիական տնտեսությունների միջև հումքի գնման պայմանագրային հարաբերությունների խորացման, գյուղացիական տնտեսություններին հումքի իրացման կայուն երաշխիքների տրամադրման և գնված հումքի դիմաց վճարումները կարճ ժամանակահատվածում գյուղացիական տնտեսություններին կատարելու նպատակով 2017 թվականից սկսած իրականացվել է Գյուղատնտեսական հումքի մթերումների նպատակով տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքների սուբսիդավորման ծրագիրը, որի շրջանակներում  հումքի մթերման նպատակով տրամադրվող վարկերի գերակշռող մասը սուբսիդավորվել է:

2019-2021 թվականներին ծրագրի արդյունավետությունը բարելավելու նպատակով ծրագրի շրջանակներում վարկերի դասակարգման ուղղությունը լրացվել է նոր՝ կաթի մթերման, սպանդանոցների կողմից գյուղատնտեսական կենդանիների և շինշիլայի գնումների ուղղություններով:

Ծրագրի շրջանակներում՝

• վերամշակման գործունեություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին խաղողի մթերումների (գնումների) նպատակով յուրաքանչյուր տարի կարող է տրամադրվել մինչև 4.0 մլրդ դրամի վարկ.
• վերամշակման գործունեություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին պտուղբանջարեղենի մթերումների (գնումների) նպատակով տրամադրվող վարկերի մայր գումարի մնացորդը չի կարող գերազանցել 3.0 մլրդ դրամը.
• վերամշակման գործունեություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին կաթի մթերումների (գնումների) նպատակով տրամադրվող վարկերի մայր գումարի մնացորդը չի կարող գերազանցել 1.0 մլրդ դրամը.
• սառնարանային պահպանության և արտահանման գործունեություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին պտուղբանջարեղենի և խաղողի մթերումների (գնումների) նպատակով տրամադրվող վարկերի մայր գումարի մնացորդը չի կարող գերազանցել 3.0 մլրդ դրամը.
• սպանդանոցային գործունեություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին գյուղատնտեսական կենդանիների գնումների նպատակով տրամադրվող վարկերը հաշվարկվում են սպանդանոցի մակերեսով՝ 15 մ2 մակերեսի համար ոչ ավելի, քան 2.0 մլն դրամ հաշվարկով, իսկ շարժական սպանդանոցի համար՝ ոչ ավելի, քան 5.0 մլն դրամ.
• շինշիլայի մորթու արտահանման գործունություն իրականացնող յուրաքանչյուր վարկառուին շինշիլայի գնումների նպատակով տրամադրվող վարկերի մայր գումարի մնացորդը չի կարող գերազանցել 50.0 մլն դրամը.
• միևնույն վարկառուի կողմից վերը նշված նպատակներով մթերումների (գնումների) համար վարկերի տրամադրումը կատարվում է առանձին հայտերի հիման վրա։

Տրամադրվող վարկերն ունեցել են առավելագույնը՝

• 3 տարի մարման ժամկետ՝ խաղողի մթերումների (գնումների) նպատակով տրամադրվող վարկերի համար.
• 1.5 տարի մարման ժամկետ՝ ծրագրի շրջանակներում գյուղատնտեսական հումքի մթերումների (գնումների) նպատակով տրամադրվող վարկերի համար։

Ծրագրի շրջանակներում տրամադրվող սուբսիդավորման ենթակա վարկերը նպատակաուղղվել են բացառապես մթերվող բերքի արժեքի վճարմանը:

Ծրագրի իրականացման արդյունքում ձևավորվել է գյուղատնտեսական տնտեսություններից գնված հումքի դիմաց վճարումները կարճ ժամկետներում կատարելու մրցակցային պայմաններ։

Կորոնավիրուսի համաճարակի հետևանքները մեղմելու նպատակով մինչև 2021 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ծրագրի շրջանակներում տրամադրվող վարկերի տոկոսադրույքը սահմանվել է 0 տոկոս, իսկ վարկերի դասակարգման ուղղությունը լրացվել է նոր՝ պտուղբանջարեղենի գնումներ ու պտուղբանջարեղենի պահածոների արտադրության մեջ օգտագործվող ապակե բանկաների, կափարիչների, ասեպտիկ պարկերի և դրանց տարաների ձեռք բերման ուղղությամբ: Տրամադրվող սուբսիդավորման ենթակա վարկերը նպատակաուղղվում են բացառապես մթերվող բերքի արժեքի վճարմանը:

Գյուղատնտեսական ծագման մթերքների և դրանց վերամշակված արտադրանքի արտադրության ծավալների ավելացման, միջազգային չափորոշիչներին համապատասխան որակական և անվտանգության պահանջների ապահովման, մրցունակության բարձրացման, արտահանման ծավալների ավելացման նպատակով լիզինգային մեխանիզմների կիրառմամբ նոր տեխնոլոգիաների և սարքավորումների ձեռքբերման համար ՀՀ կառավարության 2018 թվականի հուլիսի 19-ի  N 893-Լ որոշմամբ հաստատվել է Հայաստանի Հանրապետությունում ագրոպարենային ոլորտի սարքավորումների ֆինանսական վարձակալության` լիզինգի պետական աջակցության ծրագիրը։ Ծրագրի շրջանակներում ագրոպարենային ոլորտում տնտեսավարող ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք լիզինգով կարող են ձեռք բերել մինչև 1000 մլն դրամ արժողությամբ սարքավորումներ։ Լիզինգը տրամադրվում է մինչև 5 տարի մարման ժամկետով, 20 % կանխավճարով, Հայաստանի Հանրապետության դրամով՝ տարեկան մինչև 12 տոկոս փաստացի տոկոսադրույքով, որի մինչև 10 տոկոսային կետը սուբսիդավորում է, արտարժույթով՝ տարեկան մինչև 9 տոկոս փաստացի տոկոսադրույքով, որի մինչև 6 տոկոսային կետը սուբսիդավորում է, իսկ սոցիալական աջակցություն ստացող սահմանամերձ բնակավայրերում գործող տնտեսավարողների համար 0 % տոկոսադրույքով։

 Կորոնավիրուսի համաճարակի հետևանքները մեղմելու նպատակով մինչև 2021 թվականի դեկտեմբերի 31-ը ծրագրի շրջանակներում լիզինգը տրամադրվում է 0 տոկոս տոկոսադրույքով։

Միաժամանակ մեծածավալ աշխատանքներ են իրականացվում ագրովերամշակման ոլորտի օրենսդրական բարեփոխումների և Հայաստանի՝ Եվրասիական տնտեսական միության անդամակցությունից բխող լրացուցիչ գործառույթների, մասնավորապես՝ օրենսդրական և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների իրականացման ուղղությամբ, որոնք կնպաստեն ոլորտի զարգացմանը, ԵԱՏՄ-ի հետ արագ ինտեգրմանը, Հայաստանում արտադրվող սննդամթերքի որակի և անվտանգության նկատմամբ վստահության մակարդակի բարձրացմանը և լրջորեն կխթանեն արտադրության և արտահանման ծավալների ավելացմանը:

Հայաստանի պարենային անվտանգությունը

Պարենային անվտանգության ապա­­հովումն ազգային ան­վտան­գու­թյան կա­րևո­րա­գույն բաղադրիչներից է:

Պարենային անվտանգությունն իրավական, կազմակերպական, նյութատեխնիկական և այլ բնույթի միջոցառումների համալիր է, որն ուղղված է անհրաժեշտ որակի և բավարար քանակությամբ, առողջության համար անվտանգ լիարժեք պարենով ապահովմանը, որը հասանելի է հասարակության յուրաքանչյուր անդամի, այդ թվում՝ բնակչության առավել խոցելի հատվածների համար, և կարող է սպառվել նրանց կողմից ցանկացած պահի և ցանկացած իրավիճակում, այդ թվում՝ արտակարգ իրավիճակների և ռազմական դրության ժամանակ։ Երկրի պարենային անվտանգությունը հիմնականում ապահովվում է գյուղատնտեսության, սննդամթերքի արտադրության և սննդի ներմուծման համակարգերի զարգացման միջոցով:

Պարենային անվտանգությունը կարևորվում է ինչպես միջազգային մակարդակներում, այնպես էլ Հա­յաս­տանի Հանրապետությունում։ Պարենային անվտանգության համակարգի ապահովման նպատակով ընդուն­վել են բազմաթիվ իրավական ակտեր, որոն­ցից կարելի է առանձնացնել.

• Մարդու Իրավունքների Հռչակագիրը,
• ՄԱԿ-ի Հազարամյակի Զարգացման նպատակները,
• «Պարենային անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ օրենքը,
• «Հայաստանի Հանրապե­տու­թյան ազ­գային անվտանգության ռազմա­վարու­թյու­նը»,
• «ՀՀ գյուղատնտեսության ոլորտի տնտեսական զարգացումն ապահովող հիմնական ուղղությունների 2020-2030 թվականների ռազմավարությունը և դրա կատարմանն ուղղված 2020-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը»,
• «Հայաստանի Հանրապետության գյուղի և գյուղատնտեսության 2020-2030 թվա­կանների կայուն զարգացման ռազմավարությունը»,
• Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2021 թվականի նոյեմբերի 18-ի N 1902-Լ արձանագրային որոշման կետ 9-րդ կետով հավանության արժանացած միջոցառումները։

Երկրի պարենային անվտանգության բնորոշման հիմնական ցուցանիշը պարենամթերքի ինքնաբավության մակարդակն է:

Հանրապետությունում ինքնաբավության բարձր մակարդակ է ապահովվում` կար­տոֆիլի, բանջարաբոստանային մշակաբույսերի, պտղի, խաղողի, ոչխարի և այծի մսի, ձվի, ձկան ուղղությամբ, միջինից բարձր ինքնաբավության մակարդակ է ապահովվում տավարի և խոզի մսի, կաթի ու կաթնամթերքի համար, իսկ ցորենի, հատիկաընդեղեն մշակա­բույսերի, բուսական յուղի, թռչնի մսի ինքնաբավության մակար­դակը շարու­նակում է մնալ ցածր:

Համաձայն ՀՀ ազգային պարենային հաշվեկշռի 2018-2020 թվականների և ՀՀ էկոնոմիկայի նախարարության կողմից հաշվարկված 2021 թվականի տեղեկատվության՝ առաջին անհրաժեշտության պարենային ապրանքների ինքնա­բավության մակարդակի տվյալները հետևյալն են․

Յուրաքանչյուր երկրի պարենային անվտանգությունը համարվում է ապահովված, եթե առկա է տնտեսության այնպիսի մակարդակ, որն երաշխավորում է բնակչության համար առողջապահական նորմերին համապատասխանող սննդամթերքի ֆիզիկական ու տնտեսական մատչելիությունը, հասանելիությունը, որակը և անվտանգությունը:

Միջազգային պրակտիկայում երկրների պարենային անվտանգության դիրքը գնահատվում է պարենային անվտանգության գլոբալ ինդեքսով, որը բաղկացած է 4 բաղադրիչներից՝ պարենամթերքի մատչելիություն, հասանելիություն, որակ և անվտանգություն, բնական ռեսուրսներ և ճկունություն, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին ձևավորվում է մի քանի գործոններով։ 2020 թվականին Հայաստանում կատարվել է պարենային անվտանգության գլոբալ ինդեքսի հաշվարկ, որի արդյունքներով Հայաստանի պարենային անվտանգության գլոբալ ինդեքսը կազմել է 59.4, այդ թվում՝ պարենամթերքի մատչելիության մասով 64.9, հասանելիության մասով 55.4, որակի և անվտանգության մասով 65.1 ու բնական ռեսուրսներ և ճկունության մասով՝ 51.2:

Պարենամթերքի մատչելիության ապահովման նպատակով պարենային անվտանգության հիմնական ռազմավարական ուղղություններն են հանդիսանում համախառն ծախսերում սննդամթերքի վրա կատարվող ծախսերի ավելացումը, մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքի ավելացումը, գյուղատնտեսական ապրանքների ներկրման տարիֆային կարգավորումները, աղքատության մակարդակի նվազեցումը, ազգաբնակչության տարբեր շերտերի սննդամթերքի մատչելիության և լիարժեք սննդով ապահովումը և այլն:

Պարենամթերքի հասանելիության ապահովման նպատակով պարենային անվտանգության հիմնական ռազմավարական ուղղություններն են հանդիսանում՝ սննդամթերքի բավարար պաշարների և կենսապես կարևորագույն պարենամթերքի պետական պահուստի առկայությունը, արտակարգ իրավիճակներում հնարավոր պարենային ճգնաժամերի առաջացման կանխարգելումը, տարածքային համաչափ զարգացումը, պարենամթերքի արժեշղթայի բնականոն գործունեության համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքների առկայությունը, պարենամթերքի արտադրության, պահման և իրացման շղթայում առաջացող կորուստների նվազեցումը, պետության կողմից գյուղատնտեսության ոլորտում կատարվող ծախսերի ավելացումը և այլն:

Պարենամթերքի որակի և անվտանգության ապահովման նպատակով պարենային անվտանգության հիմնական ռազմավարական ուղղություններն են հանդիսանում՝ գյուղմթերքի ստանդարտների առկայությունը, սննդի որակի և անվտանգության ստանդարտների և համակարգերի ներդրումը և դրանց ապահովման նկատմամբ իրականացվող մոնիթորինգն ու վերահսկողությունը, բուսասանիտարական և անասնաբուժասանիտարական վիճակի բարելավումը, սնուցման ազգային ռազմավարության առկայությունը, որով պետք է նախանշվեն օգտագործվող սննդամթերքի բազմազանեցումը և սննդամթերքի միջոցով օրգանիզմի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ սպիտակուցների, վիտամինների և միկրոտարրերի ստացման ապահովումը և այլն:

Հայաստանի Հանրապետության պարենային անվտանգության ռազմավարության վերը նշված ուղղությունները պետք է նախանշվեն և ներառվեն ՀՀ պարենային անվտանգության ապահովման նոր ռազմավարության և միջոցառումների ծրագրերում, որոնց ուղղությամբ աշխատանքները մեկնարկել են։

Հայաստանի Հանրապետության արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ -ի ապրանքախմբերով/Ներմուծում

Հայաստանի Հանրապետության արտաքին առևտուրն ԱՏԳ ԱԱ -ի ապրանքախմբերով/Արտահանում

Ցանկ Հայաստանի Հանրապետության սննդի և վերամշակող արդյունաբերության խոշոր և միջին ընկերությունների